Менеск — легендарны заснавальнік горада

Паводле мясцовых легенд, Менеск — не проста чалавек. Ён быў волатам-знахарам, які пасяліўся “між Татарскім канцом і Пярэспенскім мастком”, як пісаў яшчэ ў XIX стагоддзі Павел Шпілеўскі. Менавіта ён, кажуць, заснаваў паселішча, што з часам стала горадам.

Легенда сцвярджае, што млын Менеска быў з каменю і меў ажно сем колаў. Ён працаваў ноччу, малоў муку не з жыта, а з камення, і адтуль даносіліся дзіўныя гукі — крыкі, песні, музыка. Казалі нават, што апоўначы Менеск ездзіў на млыне па навакольных вёсках і шукаў адважных людзей, каб сабраць сваю дружыну.

Менавіта гэтыя людзі, паводле падання, і заснавалі першае паселішча, якое з часам ператварылася ў горад з яго імем — Менск.

Менеск — гэта не проста фігура з падання. Гэта вобраз горада, які мог быць іншым. Горада, дзе міф, традыцыя і магія — не толькі музейная экспазіцыя, але частка гарадской ідэнтычнасці.

Сёння на тым месцы, дзе стаяў Менескаў млын, — веладарожка, асфальт 1й Кальцавой, сцены спартыўнага комплекса "Дынама". Але калі спыніцца на хвіліну, можна ўявіць: Свіслач, туман, каменныя жорны, і моцны волат, які гатуе муку — не для хлеба, а для таго, каб зноў ствараць свет.

Паводле легенд, млын знаходзіўся “между Татарским концом и Переспенским мостком, у самого Виленского почтового пути”. У рэчаіснасці там сапраўды знаходзіўся млын, згаданы ў дакуменце 1623 года ў складзе фальварка Пярэспа, які менскі суддзя Марцін Валадковіч перадаў праваслаўнаму Петрапаўлаўскаму манастыру. У люстрацыі млыноў 1777 года, якую праводзіла Скарбовая камісія ВКЛ, гэты млын не згадваецца. Абставіны і час яго знікнення невядомыя. На пазнейшых планах мясцовасці бачная сажалка без млына. Паводле архіўных дакументаў, сажалка праіснавала да 1828 года, калі яе знесла паводкай. Побач з гэтай сажалкай ды могілкамі праходзіў згаданы Шпілеўскім Віленскі шлях або паштовая дарога, на якой у часы Расійскай імперыі стаяла застава, дзе гарадскія ўлады збіралі падатак камянямі на брукаванне вуліц. Cуседства гэтай заставы з сажалкай ды могілкамі сапраўды магло даць падставу для з'яўлення падання.

На мапе Менска ёсць яшчэ адно месца, звязанае з млынамі. У 1986 годзе падчас раскопак на Замчышчы каля катлавану станцыі метро "Няміга" былі знойдзеныя рэшткі вадзянога млына. Млын стаяў каля замкавай брамы часткова на беразе, часткова на палях у рэчышчы Нямігі.

Замкавы вадзяны млын упершыню згадваецца ў 1499 годзе ў прывілеі вялікага князя Аляксандра на магдэбургскае права. У 1552 годзе замак згарэў, пасля чаго стараста Васіль Тышкевіч адбудаваў млын. У ноч на 22 красавіка 1751 года падчас узброенага выступлення мяшчан млын быў знішчаны.

Існуе паданне, што Менеск быў пахаваны ў кургане на Пярэспінскіх могілках, якія ў ХVIII стагоддзі сталі называцца Старажоўскімі.

У беларускай народнай традыцыі млын — гэта памежжа: паміж жывымі і памерлымі, паміж парадкам і хаосам. Млынар — гэта не толькі гаспадар мукі, але і знахар, што ўмее “перамалоць” долю, ачысціць праклён, ці нават дамовіцца з вадзяніком. Млын круціцца і ноччу, калі іншыя спяць, — таму і млынар размаўляе з тымі, каго іншыя не чуюць. Ён ведае, калі трэба даць жорнам адпачыць, а калі — запусціць іх у процілеглы бок, каб “перамалоць няшчасце”.

Таму Менеск — магутны волат з сямю жорнамі — выглядае не толькі як заснавальнік горада, але і як захавальнік парадку і глыбокай сілы.

У этнаграфічных запісах (паводле А. Сержпутоўскага і П. Шпілеўскага), вадзянік лічыўся гаспадаром падмлынавага свету. Лічылася, што млынар павінен пакідаць пачастунак — хлеб або капейку — каб вадзянік не сарваў працу. Інакш — жорны зламаюцца, колы спыняцца.

У час Купалля млыны лічыліся аднымі з самых небяспечных месцаў — людзі баяліся праходзіць побач пасля заходу сонца. Казалі, што менавіта там “круцяцца” нячыстыя духі, змяі і здані, і што ў гэту ноч млынар мусіць пасядзець унутры з запаленай свечкай, каб не страціць гаспадарку.